Το έργο «Το οικιστικό πλέγμα της Πελοποννήσου στα χρόνια της Επανάστασης» υλοποιήθηκε στο Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών με τη χρηματοδότηση του Κέντρου Έρευνας για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες (ΚΕΑΕ) στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος «Η Ελληνική Επανάσταση του 1821: Ψηφιακό Αρχείο».

Η σημασία της μελέτης του οικιστικού δικτύου ή πλέγματος έχει επισημανθεί ήδη από τη δεκαετία του 1980 από τον Βασίλη Παναγιωτόπουλο, το έργο του οποίου Πληθυσμός και οικισμοί της Πελοποννήσου, 13ος-18ος αι., αποτέλεσε πρωτοποριακή και υποδειγματική ερευνητική εργασία για την ιστορία του πληθυσμού του ελληνικού χώρου στα νεότερα χρόνια.

Στο πλαίσιο της διαδικασίας ανασύστασης του οικιστικού δικτύου της Πελοποννήσου στα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης τέθηκαν μια σειρά από ιστοριογραφικά, ερευνητικά και μεθοδολογικά ερωτήματα τα οποία αναλύονται συνοπτικά στη μελέτη με τίτλο Το οικιστικό πλέγμα της Πελοποννήσου στα χρόνια της Επανάστασης του 1821: Ιστοριογραφικές και μεθοδολογικές προϋποθέσεις, ερευνητικά ζητούμενα, παραδείγματα επεξεργασίας δεδομένων.

Το έργο δομήθηκε σε δύο άξονες οι οποίοι αλληλοσυμπληρώνονται. Ο πρώτος άξονας αφορούσε τον εντοπισμό ιστορικών τεκμηρίων που περιλαμβάνουν δεδομένα για τον πληθυσμό και τους οικισμούς της Πελοποννήσου στα χρόνια της Επανάστασης. Ο δεύτερος άξονας αφορούσε την ταύτιση των τοπωνυμίων που εντοπίστηκαν στις πηγές και στη συνέχεια τη χαρτογραφική τους αποτύπωση.

Αναφορικά με τις πηγές, πραγματοποιήθηκε η επεξεργασία δύο τύπων τεκμηρίων. Αρχικά, αξιοποιήθηκαν οι μαρτυρίες των σημαντικότερων περιηγητών του πελοποννησιακού χώρου πριν την Επανάσταση, του Βρετανού William Martin Leake και του Γάλλου François Pouqueville. Πρόκειται για πηγές στις οποίες περιλαμβάνεται πλήθος τοπωνυμικού υλικού για τους οικισμούς, πληροφορίες για πτυχές της διοικητικής διαίρεσης του χώρου και καταγραφές πληθυσμιακών μεγεθών και εθνοπολιτισμικών ομάδων.

Στη συνέχεια, πραγματοποιήθηκε η επεξεργασία τριών πηγών απογραφικού τύπου που συντάχθηκαν στα τέλη του Αγώνα και περιλαμβάνουν συνολικά δεδομένα για πληθυσμό και οικισμούς της Πελοποννήσου.

• Η πρώτη πηγή είναι το δημοσιευμένο υλικό με τίτλο «Στατιστικαί Παρατηρήσεις 1828, 1829 και 1830» που περιλαμβάνεται στο Αρχείο του Ιωάννη Καποδίστρια (στο εξής Αρχείον Ιωάννου Καποδίστρια). Πρόκειται για το υλικό που συγκέντρωσε η Πολιτειογραφική Επιτροπή, η οποία συστάθηκε στις 12/24 Αυγούστου 1830 και συμπληρώθηκε από επιπλέον στοιχεία στατιστικού χαρακτήρα που συγκεντρώθηκαν από κατά τόπους αρχές και επιτροπές.
• Η δεύτερη πηγή είναι τα απογραφικού τύπου δεδομένα που δημοσιεύτηκαν στις εκδόσεις του Τμήματος των Φυσικών Επιστημών της Γαλλικής Επιστημονικής Αποστολής της Πελοποννήσου (στο εξής Expédition Scientifique de Morée). Το δημοσιευμένο υλικό της Γαλλικής Αποστολής βασίστηκε σε στοιχεία του Γραφείου Στατιστικής του Υπουργείου Εσωτερικών που χορηγήθηκαν στο Γάλλο στρατηγό A.V. Schneider με επιστολή του Καποδίστρια στις 6/18 Ιουλίου του 1831.
• Η τρίτη πηγή είναι ένας ανέκδοτος έντυπος αχρονολόγητος κατάλογος οικισμών της Πελοποννήσου, ο οποίος πιθανώς συντάχθηκε μετά την Επανάσταση, με τίτλο «Κατάλογος των επί του 1829 επαρχιών του Κράτους με σημείωσιν των εις εκάστην αυτών ανηκόντων χωρίων» και απόκειται στο Αρχείο του Ρήγα Παλαμήδη στα Γενικά Αρχεία του Κράτους.       

Ο αριθμός των οικισμών που προέκυψε από την αντιπαραβολή του συνόλου των παραπάνω δεδομένων υπολογίζεται σε 2029 θέσεις. Ωστόσο, αξίζει να διευκρινιστεί ότι ο παραπάνω αριθμός δεν αντιστοιχεί στο σύνολο των οικισμών της Πελοποννήσου την περίοδο αυτή, καθώς μέσα από την αντιπαραβολή με άλλες πηγές (πχ φορολογικά κατάστιχα), είναι δυνατό να τεκμηριωθεί η ύπαρξη περιπτώσεων οικισμών που δεν έχουν συμπεριληφθεί για ορισμένους λόγους στις απογραφικού τύπου πηγές μας, ειδικότερα στο Αρχείον Ιωάννου Καποδίστρια και στην Expédition Scientifique de Morée.

Η ταύτιση των τοπωνυμίων που εντοπίζονται στις πηγές πραγματοποιήθηκε μέσω της εξακρίβωσης της διοικητικής τους υπαγωγής. Αρχικά, βάσει των εκδόσεων της Κεντρικής Ένωσης Δήμων και Κοινοτήτων της Ελλάδας, Στοιχεία συστάσεως και εξελίξεως των Δήμων και Κοινοτήτων (νομοί Πελοποννήσου), Αθήνα 1961-1962 και στη συνέχεια μέσω της ψηφιακής βάσης της Ελληνικής Εταιρείας Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Ανάπτυξης (ΕΕΤΑΑ) για τις Διοικητικές μεταβολές της Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Για τις περιπτώσεις των οικισμών που μετονομάστηκαν αξιοποιήθηκε η βάση δεδομένων της ιστοσελίδας του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών Μετονομασίες Οικισμών της Ελλάδας 19ος-21ος αιώνας.

Για τη χαρτογραφική αποτύπωση των οικισμών αξιοποιήθηκε κυρίως το Google Maps, αλλά και άλλες ιστοσελίδες χωρικών δεδομένων όπως το GeoNames και το GEODATA.gov.gr, ενώ για το σύνολο των οικισμών που εντοπίστηκαν στις πηγές που αξιοποιήθηκαν, πραγματοποιήθηκε χωρική αντιπαραβολή μεταξύ του σύγχρονου χάρτη της Πελοποννήσου και του χάρτη της Γαλλικής Επιστημονικής Αποστολής της Πελοποννήσου που είναι διαθέσιμος ψηφιακά στην ιστοσελίδα Η Γαλλική επιστημονική αποστολή του Μοριά 1829.

Για τις ανάγκες της οργάνωσης της πληροφορίας των θέσεων που αποτυπώνονται στην εφαρμογή πραγματοποιήθηκε μια συμβατική διάκριση σε κάστρα, μοναστήρια και οικισμούς.

Το δελτίο του κάθε οικισμού περιλαμβάνει πληροφορίες για τη σύγχρονη ονομασία και τη διοικητική του υπαγωγή (Νομός και Δήμος), ενώ για τις περιπτώσεις οικισμών που μετονομάστηκαν παρατίθεται το παλιό τοπωνύμιο ή τοπωνύμια και η χρονολογία μετονομασίας.

Στη συνέχεια παρουσιάζονται τα πληθυσμιακά δεδομένα των πηγών που αντιστοιχούν σε κάθε οικισμό: η παραλλαγή ονομασίας βάσει των πηγών, η διοικητική υπαγωγή για τις περιπτώσεις των Αρχείον Ιωάννου Καποδίστρια και Expédition Scientifique de Morée, ο αριθμός των οικογενειών και ο συνολικός πληθυσμός.

Τα φίλτρα της εφαρμογής παρέχουν τις εξής δυνατότητες: i) ελεύθερη αναζήτηση ενός οικισμού βάσει του σύγχρονου ή του παλιού τοπωνυμίου, ii) αναζήτηση τύπου θέσης, iii) αναζήτηση οικισμών βάσει πηγών (πχ ποιοι οικισμοί καταγράφονται στο 2ο τόμο του William Martin Leake), iv) αναζήτηση σύγχρονης διοικητικής διαίρεσης και διοικητικής διαίρεσης βάσει των Αρχείον Ιωάννου Καποδίστρια και της Expédition Scientifique de Morée. v) αναζήτηση αριθμού οικογενειών και συνολικού πληθυσμού βάσει των Αρχείον Ιωάννου Καποδίστρια και Expédition Scientifique de Morée vi) χωρικοί υπολογισμοί (υψόμετρο, σχεδίαση πολυγώνων και υπολογισμός αποστάσεων μεταξύ σημείων). Παρέχεται επίσης η δυνατότητα συνδυαστικής αναζήτησης με βάση πολλαπλά από τα παραπάνω κριτήρια.

Σημειώνεται ότι η διοικητική διαίρεση της Πελοποννήσου που αποτυπώνεται στην εφαρμογή πραγματοποιήθηκε βάσει του διατάγματος για τη διαίρεση της κρατικής επικράτειας που ψηφίστηκε στις 13/4/1828 από την Γ΄ Εθνοσυνέλευση στην Τροιζήνα, (Ανδρέας Μάμουκας, Τα κατά την αναγέννησιν της Ελλάδος, τ. 11, Αθήνα, Βασιλικό Τυπογραφείο, 1852, 401-403). Δεδομένου ότι πολλές επαρχίες αποτελούνται από επιμέρους τμήματα, όπου αυτό δεν πραγματοποιείται, αυτό σημειώνεται σχηματικά ως «Χωρίς καθορισμένο τμήμα».

Επίσης, ο αριθμός του συνολικού πληθυσμού όπου δεν σημειώνεται στις περιπτώσεις των Αρχείον Ιωάννου Καποδίστρια και της Expédition Scientifique de Morée έχει υπολογιστεί βάσει του αντίστοιχου μέσου όρου ατόμων ανά οικογένεια που παρατίθεται στις πηγές και ανέρχεται σε 4,33 και 4,75 αντίστοιχα.

Τέλος, στην εφαρμογή περιλαμβάνονται και τα δελτία όσων οικισμών δεν έχουν εντοπιστεί ακόμα χωρικά, ενώ για τις περιπτώσεις οικισμών της Πελοποννήσου για τους οποίους υπάρχουν ενδείξεις ότι εγκαταλείφθηκαν από τα τέλη της Επανάστασης μέχρι και σήμερα, στο πλαίσιο του Προγράμματος «Υποστήριξη Ερευνητών με έμφαση στους νέους Ερευνητές β’ κύκλος» (Ε.Π. Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού, Εκπαίδευση και Δια βίου Μάθηση, ΕΣΠΑ 2014-2020) πραγματοποιείται ειδικότερη έρευνα με τον τίτλο «Χαρτογραφώντας τους εγκαταλελειμμένους οικισμούς της Πελοποννήσου 18ος-20ος αιώνας», τα πορίσματα της οποίας θα ενσωματωθούν στην παρούσα ιστοσελίδα.

Ομάδα Έργου

Δημήτρης Δημητρόπουλος, Επιστημονικός Υπεύθυνος, Διευθυντής Ερευνών ΙΙΕ/ΕΙΕ

Μιχάλης Φέστας, Υποψήφιος Διδάκτορας Ιστορίας / ΕΚΠΑ, συνεργάτης ΙΙΕ/ΕΙΕ

Άννα Αθανασούλη, Υποψήφια Διδάκτορας Ιστορίας / Πανεπιστήμιο Κρήτης, συνεργάτης ΙΙΕ/ΕΙΕ

Aνάπτυξη εφαρμογής

Γιώργος Χιώτης, Αρχαιολόγος-Ιστορικός, συνεργάτης ΙΙΕ/ΕΙΕ